Plisi, kjo kreshtë e bardhë shekullore e shqiptarëve, është më shumë se veshje: është trashëgimi, vazhdimësi dhe ikonë e qetë e identitetit tonë. Sot, në një kohë kur Xhubleta më 2022 dhe Lahuta më 2025 janë pranuar si trashëgimi jomateriale shqiptare, pyetja shtrohet natyrshëm: a është plisi kandidati i radhës për UNESCO?
Autor: Milot Berisha
Hyrje
Ka objekte që, pa zë, tregojnë historinë e një populli më mirë se çdo libër. Një prej tyre është plisi i bardhë. Një kapuç i thjeshtë prej leshi të ngjeshur, por me peshë të madhe simbolike: nga jeta baritore te kodi i nderit, nga kuvendet te burrat e maleve, e deri te fotografia e emigrantit që ruan identitetin.
Plisi, kjo kreshtë e bardhë shekullore e shqiptarëve, është më shumë se veshje: është trashëgimi, vazhdimësi dhe ikonë e qetë e identitetit tonë.
Sot, në një kohë kur Xhubleta më 2022 dhe Lahuta më 2025 janë pranuar si trashëgimi jomateriale shqiptare, pyetja shtrohet natyrshëm: a është plisi kandidati i radhës për UNESCO?
Gjurmët e hershme: pilos, pileus dhe forma e kapuçit mesdhetar.
Edhe pse fjala “plis” nuk shfaqet në autorët antikë, forma e tij është e njohur. Te grekët, pilos ishte kapelë prej felt-i, e rrumbullakët dhe pa strehë, e përdorur nga punëtorët, lundërtarët dhe madje edhe heronjtë – si Odiseu, i cili shpesh paraqitet me një pilidion.
Te romakët, pileus u bë simbol i lirisë: në monedhat republikane, pileus libertatis qëndron mes dy hanxharëve, duke shënuar çlirimin e skllevërve. Forma është identike me kapuçin hemisferik prej leshi që njohim në traditat ballkanike.
Nuk ka prova që këto janë “plisi shqiptar”, por ka prova se arketipi i kapuçit prej felt-i është pjesë e pandashme e Mesdheut të lashtë dhe se kjo formë ka vijuar të jetojë në Ballkan.
Dëshmia ilire: relievi i Zenicës
Një nga shembujt më të rëndësishëm ikonografikë është relievi i Zenicës (shek. IV pas Kr.), ku dy burra mbajnë në kokë një kapuç të ulët e të rrumbullakët. Studiuesi John Wilkes, në librin “The Illyrians”, e identifikon atë si “the familiar Balkan skull-cap (Albanian qeleshe)”.
Pra, edhe pse nuk mund të flasim për plisin e sotëm, mund të flasim për vijimësi të formës në hapësirat ilire.
Kur plisi bëhet shqiptar
Plisi hyn qartazi në skenë me etnografinë e shekujve XIX–XX. Udhëtarë si Hahn, Nopcsa dhe Edith Durham e përshkruajnë si shenjë të padiskutueshme të burrave shqiptarë në Kosovë, Malësi, Shqipërinë e Veriut, Shkup, Tetovë, Ulqin, Preshevë, si dhe në pjesë të Maqedonisë e Malit të Zi.
Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe e definon thjesht:
“Cohë e bardhë prej leshi të shkelur e të ngjeshur; kësulë e bardhë prej kësaj cohe”.
Materiali, teknika dhe funksioni janë tërësisht vendase. Këtu plisi nuk është më arketip, por objekt i qartë shqiptar.
Pse mbijetoi plisi vetëm te shqiptarët?
Kjo pyetje lidhet me disa faktorë të ndërlidhur.
Së pari, blegtoria malore. Kullotat alpine krijuan ekonomi të leshit dhe shajkut. Veshjet e një shoqërie baritore ndryshojnë shumë ngadalë; plisi mbijetoi si pjesë funksionale e kësaj ekonomie.
Së dyti, kodi i nderit. Plisi u bë pjesë e imazhit moral të burrit: shenjë përgjegjësie, dinjiteti dhe “faqe-bardhësie”. Në shumë treva, nuk është vetëm mbulesë koke, por një lloj “vule karakteri”.
Së treti, rezistenca e heshtur ndaj modave osmane e bizantine. Ndërsa popujt e tjerë adoptuan fesin, kalpacin, shamitë, shqiptarët e maleve e mbajtën plisin si shenjë të vetën. Nuk ishte domosdoshmëri një akt i artikuluar politik, por një refuzim i brendshëm për t’u tretur.
Së katërti, shenja e dallimit etnik. Në terrenin e përzier ballkanik, “kokat e bardha” dallonin shqiptarët nga larg. Plisi u bë logo vizuale e identitetit.
A dëshmon plisi autoktoninë?
Në mënyrë të ndershme: nuk kemi prova arkeologjike që plisi i sotëm është dardan. Nuk kemi artefakte tekstile të antikitetit që ta vërtetojnë këtë.
Por kemi prova të forta të autoktonisë kulturore shqiptare. Autoktonia kulturore nënkupton ruajtje të mënyrave të jetës, teknikave artizanale dhe botëkuptimit në të njëjtën hapësirë për breza të tërë. Plisi është pikërisht kjo: vijimësi e jetës shqiptare, jo relike muzeale.
Xhubleta (2022) dhe Lahuta (2025): dy precedentë që e hapin rrugën
Në vitin 2022, UNESCO pranoi Xhubletën si trashëgimi në nevojë për mbrojtje të menjëhershme. Në vitin 2025, UNESCO pranoi Lahutën e Malësisë si element shqiptar në të njëjtën listë.
Këto dy vendime tregojnë se trashëgimia shqiptare është tashmë e njohur ndërkombëtarisht, se praktikat tona tradicionale janë të dokumentueshme dhe se Shqipëria ka fituar përvojë teknike në përgatitjen e dosjeve.
Së bashku, ato krijojnë një triptik natyror:
– Xhubleta – veshja arkaike e grave
– Lahuta – instrumenti epik i burrave
– Plisi – kreshta e bardhë shekullore e burrit shqiptar
Në gjuhën e UNESCO-s, kjo quhet koherencë kulturore.
Kosova dhe UNESCO: momenti i mundshëm i përbashkët
Kosova ende nuk është anëtare e UNESCO-s, por kjo mund të ndryshojë. Ditën kur Kosova pranohet, hapet mundësia për një dosje të përbashkët Shqipëri–Kosovë për plisin.
Një dosje e tillë do të ishte profesionalisht e qëndrueshme, do të përfaqësonte një praktikë të gjallë komunitare në të dyja vendet dhe do të kishte vlerë të madhe si gjest bashkëpunimi kulturor.
Përfundim: A është gati plisi për UNESCO?
Po: plisi është kandidat serioz për UNESCO. Ai ka arketip të lashtë, vazhdimësi vetëm te shqiptarët, rol shoqëror dhe etik, funksion në jetën e përditshme dhe precedentë të fortë (Xhubleta dhe Lahuta).
Por që të jetë i denjë, duhet t’i qasemi me dokumentim, etikë shkencore dhe respekt, jo me folklorizëm të shpejtë.
Plisi ka mbijetuar, sepse ka qenë qëndrim, jo modë. Dhe qëndrimet kërkojnë trajtim të kujdesshëm. Në një botë që ndryshon me shpejtësi, kjo kreshtë e bardhë shekullore mbetet kujtesa e një populli që ka ditur të ruajë dinjitetin e vet – pa zhurmë, por me qëndrueshmëri.
Autori është arkeolog dhe menaxher i parkut arkeologjik, “Ulpina – Justiniana Secunda”
