Nga Xhengiz Destan, studiues dhe doktorand në fushën e Diplomacisë dhe Kujtesës Kolektive.
Ka ndërtesa që nuk maten me madhësinë apo stilin arkitekturor, por me dhimbjen, heshtjen dhe barrën e kujtesës që mbartin në vete. Aty pranë qendrës së Tetovës, qëndronte e heshtur ndërtesa e Monopolit – një strukturë e tillë. Dikur e lidhur me duhanin, tregtinë dhe punën, kjo ndërtesë ishte më shumë sesa një objekt historik; ishte një vend i kujtesës kolektive.
Koncepti i “vendeve të kujtesës”, i zhvilluar nga historiani francez Pierre Nora, merr kuptim të plotë pikërisht në vende si Monopoli. Marrëdhënia e një shoqërie me të kaluarën e saj nuk ruhet vetëm në libra apo muze – por edhe në rrugicat e qyteteve, pas mureve të heshtura prej guri që ende qëndrojnë në këmbë.
Monopoli u ndërtua në fund të shekullit XIX si një depo dhe qendër përpunimi e duhanit në kohën e Perandorisë Osmane, duke zënë një vend qendror në aktivitetin ekonomik të Tetovës. Më pas, gjatë kohës së Jugosllavisë, funksionoi si ndërmarrje shtetërore – “monopol duhani”. Por ndryshimi i madh ndodhi në fund të Luftës së Dytë Botërore. Pas vitit 1944, me marrjen e kontrollit të rajonit nga partizanët jugosllavë, Monopoli nuk ishte më vetëm një hapësirë prodhimi. U shndërrua në një qendër ndalimi, marrjeje në pyetje dhe ekzekutimesh. Shumë qytetarë, figura të njohura dhe civilë të thjeshtë që u dërguan atje, nuk u kthyen më kurrë. Shprehja “e çuan në Monopol”, në ndërgjegjen e popullit nënkuptonte një rrugë pa kthim.
Sipas Norës, vendet e kujtesës lindin kur kujtimi nuk transmetohet më natyrshëm nga brezi në brez, por bëhet i nevojshëm të ruhet në objekte, vende, monumente. Monopoli ishte pikërisht kjo: një kujtesë e ngurtësuar, një histori e gdhendur në mur. Por Monopoli nuk mbart vetëm të kaluarën – ai ngre edhe pyetje për të tashmen: Çfarë kujtojmë? Kë nderojmë?
Cilat histori mbeten pa u treguar?
Pas shpërbërjes së Jugosllavisë, rajoni filloi të përballej me të kaluarën. Por kjo ballafaqim nuk ndodhi gjithmonë në mënyrë zyrtare.
Shpeshherë, shoqëritë zgjodhën ta kujtojnë heshturazi të kaluarën, nga frika apo pasiguria për të folur hapur. Kjo heshtje vetëm sa thelloi plagët dhe ua trashëgoi brezave të rinj pa shpjegim. Ndërtesa e Monopolit kurrë nuk u kthye në një vend zyrtar përkujtimi. Megjithatë, ajo çka ndodhi brenda saj la gjurmë të thella në kujtesën e familjarëve të viktimave dhe të gjithë komunitetit. Kjo ndërtesë përfaqëson jo vetëm të kaluarën, por edhe nevojën për një lidhje etike me të kaluarën.
Monopoli nuk ishte vetëm një ndërtesë – ishte një dëshmitar, një heshtje, dhe një ftesë. Një ftesë për të kujtuar, për të folur, për të kuptuar. Sepse një shoqëri mund të çlirohet vërtet vetëm kur përballet me të kaluarën e saj. Kujtesa që qëndronte në hijen e Monopolit ende pret të tregohet, të dëgjohet. Derisa ajo heshtje të zëvendësohet nga një kujtim i përbashkët.
Dhe Sot…
Sot, Monopoli nuk ekziston më. Është shembur. Në vend të tij ka filluar ndërtimi i një kompleksi banimi. Por kjo shkrim nuk është thjesht një dokument digjital për arkivim. Është një dëshmi, një thirrje, një kujtesë. Brenda projektit të madh të së ardhmes, një monument i vogël për Monopolin nuk i bën dëm askujt. Ndoshta një pllakë guri, ndoshta një tabelë me emrin e tij… Por duhet patjetër të mbetet një gjurmë. Sepse kjo shkatërrim nuk është vetëm e një ndërtese – por mund të jetë edhe një shkatërrim i kujtesës kolektive. Përballja me të kaluarën nuk është kurrë e lehtë. Por është e domosdoshme. Sepse të mos kujtosh nuk do të thotë vetëm të harrosh; do të thotë të heshtësh, të mbyllësh sytë, të lejosh që e kaluara të përsëritet.
Xhengiz Destan, një studiues dhe doktorand në fushën e Diplomacisë dhe Kujtesës Kolektive. Fokusohet në studimin e perceptimit publik, diplomacisë publike dhe ndikimin e hapësirave fizike në formimin dhe ruajtjen e kujtesës shoqërore. Hulumtimet e tij/saj përqendrohen veçanërisht në marrëdhëniet ndërmjet kujtesës kolektive dhe mekanizmave të diplomacisë në Ballkan, duke nxjerrë në pah rëndësinë e mekanizmave të kujtesës si hapësira kyçe të identitetit dhe narrativave shoqërore.
